Z dniem 1 stycznia 2016 r. miejsce dawnej ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze zajęły dwa odrębne akty prawne: Prawo restrukturyzacyjne oraz Prawo upadłościowe. Stosowna zmiana w tym zakresie została uchwalona dnia 15 maja 2015 r., po czym opublikowana w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej pod poz. 978.

Jak widać, ustawodawca dokonał wyraźnego odróżnienia procedur naprawczych od negatywnie kojarzących się postępowań upadłościowych. Zabieg ten posłużył zapewnieniu autonomii postępowań restrukturyzacyjnych. Jednocześnie zyskały one pierwszeństwo, podczas gdy likwidacja traktowana jest jako ostateczność.

Na pierwszy plan zatem wysunięto politykę „drugiej szansy”, umożliwiającą „nowy start” przedsiębiorcom, których fiasko przedsięwzięcia gospodarczego wynika w głównej mierze z niekorzystnej zmiany warunków ekonomicznych.

Realizując nowego podejścia do sprawy ratowania firm w kryzysie, wprowadzono do systemu prawnego wachlarz procedur naprawczo – oddłużeniowych. Mają one, w zależności od sytuacji finansowo – ekonomicznej przedsiębiorcy, zapewnić najwłaściwsze dla niego rozwiązanie problemu niewypłacalności, przy jednoczesnym – co niezwykle istotne – poszanowaniu słusznych interesów wierzycieli.

Celem każdego postępowania restrukturyzacyjnego jest zapobieżenie upadłości firmy znajdującej się w trudnej sytuacji finansowej, przy jednoczesnym zabezpieczeniu słusznych praw jej wierzycieli. Zasadniczo cel ten jest realizowany poprzez umożliwienie zadłużonej firmie restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami; w przypadku postępowania sanacyjnego przeprowadzane są dodatkowo działania sanacyjne.

Zdecydowanie preferowane przez ustawodawcę działania zmierzające do uzdrowienia funkcjonującego w obrocie gospodarczym zadłużonego przedsiębiorstwa mogą być realizowane przy pomocy czterech rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych, tj. :
a) Postępowania o zatwierdzenie układu,
b) Przyspieszonego postępowania układowego,
c) Postępowania układowego,
d) Postępowania sanacyjnego.

Wspólną cechą tych procedur jest dokonywana, w ich ramach, restrukturyzacja przedsiębiorstwa dłużnika. Dotyczy ona w pierwszej kolejności zobowiązań tego przedsiębiorcy, a ponadto, w różnym stopniu: jego majątku, sposobu zarządzania przedsiębiorstwem oraz zatrudnienia.

Różnorodność i specyfika poszczególnych postępowań zaś ma zapewnić możliwość wyboru formy restrukturyzacji dostosowanej do potrzeb konkretnego przedsiębiorstwa, znajdującego się określonej w sytuacji finansowej.

Podstawowym sposobem ratowania przedsiębiorstw, które znalazły się w kryzysie, jest postępowanie o zatwierdzenie układu. Ta forma restrukturyzacji adresowana jest do firm znajdujących się w sytuacji zagrożenia niewypłacalnością, tj. takich, które jeszcze spełniają ciążące na nich zobowiązania, lecz na podstawie szacunkowych danych finansowych jest wysoce prawdopodobne, że w najbliższej przyszłości stracą taką możliwość. Skorzystanie z tego postępowania uwarunkowane jest głównie niskim progiem wierzytelności spornych (suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem nie może przekraczać 15 % ogólnej sumy długów).

Procedura ta wprawdzie wymaga od podmiotu zainteresowanego oddłużeniem inicjatywy oraz znacznej aktywności (dla doprowadzenia do zawarcia układu konieczne jest jego osobiste zaangażowanie w zbieranie głosów), w zamian jednak stwarza szansę na elastyczne i efektywne porozumienie z wierzycielami. Powodzenie restrukturyzacji w znacznej mierze zależy zatem od przyjętej przez ten podmiot strategii oraz determinacji w dążeniu do poprawy sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. W realizacji tego zadania przychodzi mu z pomocą wybrany przez dłużnika (i ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej) doradca restrukturyzacyjny, którego rolą jest udzielanie profesjonalnej pomocy w przeprowadzeniu restrukturyzacji, w szczególności na etapie przygotowania propozycji układowych, jak również przeprowadzania głosowania nad układem. Nie ograniczając dłużnika w zarządzie jego majątkiem, pełni on funkcję nadzorcy układu; zaś po zatwierdzeniu układu - nabywa status nadzorcy sądowego, czuwającego nad należytym wykonaniem układu przez dłużnika. Dobry doradca restrukturyzacyjny stanowi zatem z jednej strony wsparcie dla samego dłużnika, a z drugiej – strzeże poszanowania słusznych interesów wierzycieli.

Postępowanie o zatwierdzenie układu jest najmniej dostrzegalną dla otoczenia formą realizacji działań naprawczych. Co więcej, pozwala na szybką i sprawną poprawę kondycji przedsiębiorstwa przy możliwie jak najmniejszym zaangażowaniu w cały proces sądu (to zaś - eliminuje ryzyko przedłużania się postępowania). Odbywa się we współpracy z zaufanym i fachowym doradcą restrukturyzacyjnym, wybranym przez najbardziej zainteresowanego, czyli podmiot borykający się z problemami finansowymi. To właśnie w jego interesie w dużej mierze prowadzone jest to postępowanie. O ile tylko przedsiębiorca okaże się zapobiegliwy i racjonalnie patrzący w przyszłość, a zarazem przejawiający dużą stanowczość i konsekwencję w przeprowadzeniu restrukturyzacji swojego przedsiębiorstwa, sukces restrukturyzacji rzeczywiście staje się realny.

Przyspieszone postępowanie układowe umożliwia firmom w tarapatach finansowych zawarcie układu stosunkowo szybko i sprawnie, tj. po sporządzeniu i zatwierdzeniu spisu wierzytelności w uproszczonym trybie. Może ono być prowadzone - podobnie jak postępowanie o zatwierdzenie układu - wówczas, gdy suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem nie przekracza 15 % ogólnej sumy wierzytelności uprawniających do głosowania (spełniony jest warunek niskiego progu wierzytelności spornych).

U podstaw konstrukcji przyspieszonego postępowania układowego leży przekonanie, że nie zawsze wierzyciele muszą mieć zaufanie do nadzorcy układu, wybieranego i opłacanego przez dłużnika; mogą być natomiast bardziej skłonni do przyjęcia propozycji układowych, gdy sporządzenie planu restrukturyzacyjnego oraz ocena propozycji układowych powierzone zostaną podmiotowi wybranemu przez sąd.

Także ta procedura niesie za sobą szereg korzyści dla podmiotu dążącego do oddłużenia. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy dłużnikowi zależy na natychmiastowej ochronie sądowej przed już prowadzonymi przez wierzycieli egzekucjami. Otóż, wraz z otwarciem tego postępowania następuje z mocy prawa zawieszenie postępowań egzekucyjnych, a dokonane zajęcia rachunków bankowych mogą być uchylone przez sędziego – komisarza. Ponadto – co także korzystne dla zadłużonego przedsiębiorcy - zachowuje on zarząd nad swoim majątkiem w czasie trwania całej procedury. Jego odebranie przez sąd z urzędu jest dozwolone, jedynie wtedy gdy zaistnieją szczególne okoliczności (np. w razie nieumyślnego naruszenia prawa przez dłużnika w zakresie sprawowania zarządu, czego skutkiem jest pokrzywdzenie wierzycieli lub możliwość takiego pokrzywdzenia w przyszłości). Dopuszczenie takiej możliwości dowodzi jednak, że w ramach tego postępowania także interesy wierzycieli nie są pozbawione należnej im ochrony.

W przyspieszonym postępowaniu układowym również znacząca jest rola doradcy restrukturyzacyjnego. Ten bowiem – pełniąc funkcję nadzorcy sądowego - w ciągu 2 tygodni sporządza: plan restrukturyzacyjny, spis wierzytelności oraz spis wierzytelności spornych (oba te spisy mogą się zmieniać wraz z kolejnymi zastrzeżeniami zgłaszanymi przez dłużnika). Doradca restrukturyzacyjny ponadto nie tylko nadzoruje przebiegu całego procesu, lecz także czynnie doradza na każdym jego etapie.

Dzięki temu postępowaniu firma zwiększa swoje szanse na uregulowanie zadłużenia oraz przywrócenie wiarygodności w oczach kontrahentów. W konsekwencji - może odzyskać czynny udział w życiu gospodarczym.

Postępowanie układowe z założenia przeznaczone jest dla podmiotów gospodarczych, które znalazły się w trudniejszej sytuacji ekonomicznej niż firmy korzystające z postępowania o zatwierdzanie układu, czy też z przyspieszonego postępowania układowego. Przedsiębiorcy ci nie spełniają kryterium niskiego progu wierzytelności spornych (w ich przypadku suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem przekracza 15 % ogólnej sumy takich wierzytelności). Nadto znajdują się na granicy niewypłacalności, bądź już są niewypłacalni.

Ta bardziej rozbudowana procedura układowa pod wieloma względami przypomina postępowanie upadłościowe. Nadal jednak pozostaje ukierunkowana na restrukturyzację, nie zaś – na zakończenie działalności. Umożliwia więc zadłużonemu podmiotowi zawarcie układu (po sporządzeniu i zatwierdzeniu spisu wierzytelności).

Dla firm borykających się na co dzień z trudnościami finansowymi niewątpliwą zaletą postępowania układowego będzie niemal natychmiastowa ochrona przed postępowaniami egzekucyjnymi. Otóż, bardzo szybko, bo już na etapie badania wniosku restrukturyzacyjnego, sąd może praktycznie uniemożliwić prowadzenie pojedynczych egzekucji. Uczyni tak, jeżeli uzna to za niezbędne do osiągniecia celów prowadzonego postępowania restrukturyzacyjnego. Zawieszeniu ulegną zatem postępowania egzekucyjne prowadzone w celu dochodzenia należności objętych z mocy prawa układem (egzekucje prowadzone z przedmiotów zabezpieczenia przez wierzycieli rzeczowych ulegną zawieszeniu maksymalnie na 3 miesiące). Także zajęcia rachunku bankowego podlegać będą uchyleniu przez sędziego – komisarza.

W trakcie całego postępowania układowego przedsiębiorca zachowuje zarząd własnym majątkiem, choć odbywa się to pod stałą kontrolą sądu i wierzycieli. Bardziej sformalizowany charakter tego postępowania naprawczego w sposób naturalny wymusza bowiem większe zaangażowanie sądu. Konieczna jest również ścisła współpraca z doradcą restrukturyzacyjnym. Do jego obowiązków – jako nadzorcy sądowego – należy sprawne ustalenie składu masy układowej na podstawie wpisów w księgach dłużnika oraz bezspornych dokumentów (w terminie nie dłuższym niż 30 dni od otwarcia postępowania), a także równie szybkie sporządzenie spisu wierzytelności i planu restrukturyzacyjnego. Ponadto wraz z otwarciem procedury układowej nadzorca z mocy prawa wstępuje do toczących się postępowań sądowych, administracyjnych i sądowoadministracyjnych.

Postępowanie układowe wykazuje szereg podobieństw do przyspieszonego postępowania układowego. Podobnie zatem firma zyskuje szanse na poprawę sytuacji ekonomicznej dzięki uregulowaniu powstałego już zadłużenia oraz przywróceniu zdolności do wykonywania zobowiązań w przyszłości.

Postępowanie sanacyjne jest adresowane dla przedsiębiorstw znajdujących się w wyjątkowo trudnej kondycji finansowej. Uprawnionymi do skorzystania z tej formy restrukturyzacji są więc głównie podmioty niewypłacalne, które jednak - z pewnych względów - należy ratować. Ich utrzymanie na rynku uznaje się bowiem za korzystniejsze niż eliminację z obrotu gospodarczego w drodze upadłości.

Niewątpliwie jest to procedura najbardziej ingerująca w strukturę przedsiębiorstwa i pod wieloma względami przypominająca postępowanie upadłościowe (m. in. co do skutków w zakresie prawa pracy oraz możliwości odstąpienia od umów wzajemnych). Przy tym jednak, wszelkie działania sanacyjne podejmowane są w oparciu o plan restrukturyzacyjny przygotowany przez zarządcę, w porozumieniu z samym zadłużonym.

Postępowanie sanacyjne - co do zasady – wiąże się również z pozbawieniem dłużnika zarządu masą sanacyjną. Najczęściej więc już na początkowym etapie restrukturyzacji obowiązek ten przechodzi na wyznaczonego przez sąd zarządcę. Jedynie wyjątkowo sąd zezwala dłużnikowi na dalsze sprawowanie zarządu nad przedsiębiorstwem (w granicach zwykłego zarządu). Dzieje się tak, gdy uzna, że skuteczne przeprowadzenie postępowania wymaga osobistego udziału dłużnika lub jego reprezentantów i jednocześnie dają oni gwarancję należytego sprawowania zarządu.

W ramach toczącego się postępowania zarządca zostaje wyposażony w szereg uprawnień niezbędnych do realizacji celów gruntownej restrukturyzacji, w tym możliwość m. in.: renegocjacji bądź rozwiązania niekorzystnych/nierentownych umów wzajemnych (bez ponoszenia ujemnych konsekwencji prawnych), zbycia zbędnych składników majątku, czy też przeprowadzenia znaczących przekształceń w zakresie zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Tego rodzaju działania pozwalają firmie: poczynić oszczędności, pozyskać nowe, jakże potrzebne środki pieniężne, wreszcie - wrócić na tory niezakłóconego funkcjonowania.

Co niezwykle ważne, dłużnik zostaje otoczony „kompleksowym parasolem przeciwegzekucyjnym”. Wszelkie postępowania egzekucyjne skierowane do majątku dłużnika (także wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo prowadzących egzekucję), w tym egzekucje prowadzone przez wierzycieli pozaukładowych, podlegają zawieszeniu z mocy prawa. Oznacza to pełną ochronę przed uszczupleniem masy sanacyjnej w drodze postępowań egzekucyjnych. Wraz z wejściem w życie przepisów restrukturyzacyjnych w przeszłość odeszły zatem sytuacje, gdy wierzyciel hipoteczny zaspokajał się nie tylko z przedmiotu zabezpieczenia, lecz również w ramach egzekucji sięgał po inne składniki majątku dłużnika, w ten sposób praktycznie uniemożliwiając mu powrót do normalnego działania.

Z drugiej jednak strony: interesy wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo nie muszą istotnie ucierpieć w związku z prowadzonym postępowaniem sanacyjnym. Z reguły bowiem wierzyciele hipoteczni (najczęściej banki) posiadają łącznie co najmniej 30 % ogólnej sumy wierzytelności. To zaś daje im realny wpływ chociażby na wybór osoby zarządcy.

Inaczej niż w przypadku trzech pozostałych postępowań restrukturyzacyjnych z wnioskiem o otwarcie postępowania sanacyjnego może wystąpić nie tylko sam dłużnik, lecz także wierzyciel/wierzyciele dysponujący wymaganą siłą głosów. W związku z tym sanacja bywa określana jako „naprawa przedsiębiorstwa siłami wierzycieli i pod ich daleko idącą kontrolą”; jest to forma „wymuszenia” restrukturyzacji, która wszakże daje wierzycielom dużo większe szanse na zaspokojenie roszczeń niż ogłoszenie upadłości.

Istotą postępowania sanacyjnego jest zatem: wieloaspektowa restrukturyzacja przy wydatnej roli i zaangażowaniu zarządcy, przeprowadzenie głębokich działań naprawczych oraz zawarcie układu po sporządzeniu i zatwierdzeniu spisu wierzytelności. W związku z tym postępowaniem poważnie zadłużony przedsiębiorca rzeczywiście doznaje wielu ograniczeń, w szczególności traci prawo do zarządzania majątkiem. Podlega także ścisłemu nadzorowi ze strony wierzycieli, zarządcy i sędziego – komisarza. Jednak w zamian za te niedogodności otrzymuje: czas i możliwość odzyskania finansowej równowagi dzięki eliminacji presji egzekucji oraz negatywnych skutków niewykonywanych umów, a w konsekwencji - realną szansę powrotu do rynkowej rywalizacji.